Л. ДОЛГОРЖАВ
Доктор (Ph.D)
И лтгэлийн сэдэв:
Монгол хэлний “дээл” хэмээх үг бүхий тогтвортой нэгжийн утга, соёлын онцлог
Cultural and semantic features of “Deel” Mongolian expressions
И Мэйл хаяг: l.dolgorjav@mnuac.edu.mn
Соёл урлагийн их сургууль
Радио, телевиз медиа урлагийн сургууль
Түлхүүр үг: Хэл, соёл, метафор, үндэстний сэтгэлгээ, “дээл”
Keywords: Language, culture, metaphor mentality, “deel”
Abstract
This article presents an analysis of the metaphorical expressions of “DEEL” in Mongolian language. Our main goal is to clarify characteristics of vocabulary on traditional clothes deel in Mongolian lexicon and ascertain and conclude features of Mongolian thinking expressed with idiomatic expressions and phrases. Therefore, we used the methods and principles of linguoculturology and language evidence as well as the cognitive metaphors of proverbs, riddles, intuitions in the Mongolian languages. In Mongolian, the word “Deel” is defined as “Outerwear”
A metaphor including this words are special indicators of traditional culture, lifestyle, rituals and distinctions of semantic and culture indicated with traditions, rituals, symbolism. This is metaphor demonstrate features of the language, culture, and mentality of the Mongolian language a human-centered approach. We consider metaphor as expressed in linguoculturology's theory. “Culture is mental pattern and it depicted into language” (Maslova) or mappings, between several concepts (conceptual structures) pertaining to different domains. Metaphors help in the understanding and experiencing of one kind of thing in terms of another.
Илтгэлийн хураангуй
Аливаа хэлний тогтвортой нэгжийн утгыг хэрхэн тайлбарлах, ямар арга зүйг баримтлах хийгээд түүний утгыг хэрхэн
оновчтой дүйлгэн орчуулах зэрэг нь хэлний соёл судлалын (linguoculturology)-ын үндсэн судлагдахууны нэг юм.
Энэ тухай В.А. Маслова “Судлагдахуун болон юмс үзэгдлийг шинж чанар, үйл хэргийг адилтган жиших нь хэлний
соёл судлалын гол зүйлийн нэг болно” гэж үзсэн бол, Ж.Баянсан “Метафорыг бүтээх оньс нь сэтгэлгээний тогтвортой хэв шинж (stereotype)-ийг тодорхойлохын тулд сэтгэлгээний жишиг хэмжүүр (etalon) гэх мэт мета хэлийг ашиглахаас өөр аргагүй болно” хэмээн өгүүлсэн байна. Энэ бол соёл ба сэтгэц, угсаа хэл шинжлэл, хэлний гүн ухаан зэрэг хоёрдогч буюу мета хэлний тухай өгүүлсэн хэрэг юм.
Энэ тухай Ж.Баянсан “Тухайн соёл-хэлт үндэстний эртнээс нааш аж төрж ирсэн нутаг орон, түүний байгалийн
байдал, эрхэлж ирсэн аж ахуй, аж төрөх ёс буюу амьдралын хэв маяг, ёс заншил, шашин шүтлэг, тэргүүтний өвөрмөц онцлогоос үүдэж тухайн юм үзэгдэл, үйл явдал, шинж чанар, нөхцөл байдал зэргийг үнэлэх үнэлэмжийн жишиг хэмжүүр (еtаlоn)-ийг бий болгосон байдагтай холбоотой ажээ. Эдгээр нь тухайн үндэстний сэтгэлгээний хэв шинж (stегеоtуре)-ийг тодорхойлох гэрч баримт болдог байна” гэж үзээд “сэтгэлгээний тогтсон хэв шинж (стереотип), тогтсон хэмжүүр (эталон) нь тухайн соёл-хэлтнээс юм үзэгдэл, үйл явдал, байдал нөхцөл, шинж чанарыг үнэлсэн үнэлэмж нь байдаг. Энэ үнэлэмж нь адилтгал зүйрлэлээр илэрнэ гэжээ.
“Дээл” гэдэг үгийн утгыг толь бичгүүдэд гадуур өмсөх энгэр зах бүхий хувцас гэж тайлбарласан бөгөөд эдгээр нь
далдлагдмал утга санаа (impilict meaning) агуулаагүй, утга шилжээгүй хэлний илэрхийлэл болох бөгөөд тухайн үндэстний сэтгэлгээний өвөрмөц онцлог (national mentality)-ийг илэрхийлэгч адилтгал, зүйрлэл, егөөдөл, эерүүлэл, тойруулал, хүншүүлэл, амьдчилал гэх мэт янз бүрийн дүрслэх ур маяг (figurative speech)-аар бүтсэн зүйр цэцэн үг, өвөрмөц хэллэг, хэвшмэл хэллэг, оньсого, таавар зэрэг хэлний тогтвортой илэрхийлэл буюу метафор болж чадахгүй юм.
Бид судалгааны хүрээнд “дээл”-ийн холбогдолтой 135 тогвортой нэгжийг түүвэрлэн утгаар задлан шинжилсний үр
дүнд агуулгын багтаамжаар нь,
1. Эрх мэдэл албан тушаалын илэрхийлэл болох утга;
2. Хүний зөв, буруу үйлдэл, зан араншинг илэрхийлэх утга;
3. Баян ядуу, нийгмийн байр суурийг илэрхийлэх утга;
4. Юм түүний орон, багтах, багтаах харьцааг илэрхийлэх утга гэсэн ерөнхий утгын ангиллыг гаргасан бөгөөд түүгээр илрэх үндэстний сэтгэлгээний онцлогийг тайлбарласан болно.